In november '56 vond de Hongaarse revolutie plaats, een kruciale gebeurtenis in de ontwikkeling van de krisis van het stalinisme. Een analyse door Phil Hearse.
's Morgens, 4 november '56 keerden de Russische tanks naar Boedapest terug. 6000 geweren openden het vuur op de stad, fosforgranaten regenden op de inwoners. Met voorkennis van de aanval, hielden de "hervormingsgezinde" premier Imre Nagy en zijn dichtste medewerkers zich schuil in de Joegoslavische ambassade. De aanval vond plaats enkele uren nadat Franse, Britse en Israëlische troepen Egypte binnenvielen, wat het begin vormde van de Suez-krisis. Samen hadden deze 2 gebeurtenissen een enorm effekt op linkse krachten op wereldvlak.
De krisis in Hongarije was een onderdeel van een algemene krisis in het oostblok. In juni '56 vonden in de Poolse stad Poznan rellen plaats tegen prijsstijgingen en het repressieve regime, het begin van een beweging die zou leiden tot de installatie van de Poolse "hervormingsgezinde" kommunist Gomulka als premier, zeer tegen de wensen van Moskou in.
De ontwikkelingen in Oost-Europa volgden na oproer in de Sowjet-Unie zelf. Na de dood van Stalin in '53 probeerden zijn opvolgers, eerst Malenkov en dan Kroetsjow, een nieuwe weg vooruit te ontwikkelen onder de misleidende noemer van "de-stalinisatie". Het bestond uit de kreatie van een meer kollektieve leiding door de burokratische top, een verzachting van de GPU-terreur, de vrijlating van duizenden politieke gevangenen, meer vrijheid voor de kunst,... Vooral echter bestond het uit een poging een nieuwe ekonomische weg vooruit te vinden met minder nadruk op de zware industrie en meer op konsumptiegoederen. Deze gebeurtenissen deden de trouwe stalinistische heersers in de "satellietlanden" in het oostblok wankelen.
Tegen '53 was de situatie in Hongarije op een breekpunt gekomen. Opeenvolgende maatregelen in de lonen en de prijzen en de nadruk op zware industrie betekenden een ramp voor de Hongaarse arbeidersklasse. De repressie door de gehate AVO (geheime politie) was een van de brutaalste uit het hele oostblok. Hoewel snel neergedrukt, braken stakingen van 1 en 2 dagen uit. Uit angst voor een explosiedat, werd premier Rakosi, samen met enkele andere Hongaarse leiders, op 28 juni door Sowjetleider Malenkov naar Moskou geroepen. Rakosi kreeg er te horen dat hij zou vervangen worden door Imre Nagy, die een "nieuwe koers" zou invoeren. Rakosi kon echter wel zijn positie van algemeen partijsekretaris behouden.
Op 4 juli kondigde Nagy zijn Nieuwe Koers aan. Die was zeer typisch voor de "kommunistische hervormingen" in de jaren '50: een vertraging van de uitbreiding van de zware industrie en meer prioriteit voor konsumptiegoederen; een einde aan de gedwongen kollektivisatie van de boeren en de vervolging van de "koelakken"; een einde aan de verplichte aankoop van staatsobligaties; een einde aan burokratische uitspattingen; het toestaan van kleinschalige privé-bedrijven en een uitbreiding van de intellektuele en artistieke vrijheid. Om zijn positie tegen de stalinistische hardliners rond Rakosi te versterken, vormde Imre Nagy het Patriottisch Volksfront (PV) met hemzelf als voorzitter.
In de 18 maanden van de Nieuwe Koers steeg de levensstandaard van de industrie-arbeiders naar schatting met 12%. De voedseltekorten verdwenen en de bevoorrading van konsumptiegoederen verbeterde. De politieke gevangen werden vrijgelaten en de vrijheid van meningsuiting werd uitgebreid. De gedwongen kollektivisatie van de boeren stopte.
De veranderingen brachten echter ook neveneffekten met zich mee, vooral de sluiting van een aantal grote fabrieken. Toen Nagy door een milde hartaanval in februari '55 even van het podium verdween en de Sowjet-aandacht werd afgeleid door de omverwerping van Malenkov, sloeg de Rakosi-fraktie toe en organiseerde een buitengewone vergadering van het centraal komitee om Nagy af te zetten. Hij werd verantwoordelijk gestelde voor "zware ekonomische ontwrichting" en voor het ontwikkelen van politieke aktiviteit buiten het KP-monopolie, zijn zwaarste "misdaad". Nagy werd ontzet uit het politburo, moest zijn parlementsmandaat opgeven en werd uiteindelijk uit de partij gestoten. Hij weigerde echter steun voor zichzelf te organiseren in de KP en in de media, zelfs na zijn uitsluiting, uit angst dat hij zou beschuldigd worden van "fraktionele aktiviteit".
Op minder dan een jaar tijd sloeg voor de stalinistische leiders echter een nieuwe bliksem in: Kroetsjow's speech op het 20e kongres in Moskou, die een hevige aanval op het regime onder Stalin inzette, waarbij hij o.a. Stalin beschuldigde van massa-moord en een terreurbewind. Toen deze speech uitlekte, stond de hele internationale "kommunistische beweging" op zijn kop. Het kon de meeste Hongaren niet ontgaan dat de beschrijving van Stalin door Kroetsjow ook opging voor hun eigen stalinistische leider Rakosi, destijds een dichte persoonlijke vriend van Stalin.
Ondanks Nagy's voorzichtigheid broeide het ongenoegen, vooral onder studenten en intellektuelen. De Literary Gazette publiceerde artikels die vrijheid voor auteurs eisten; het partijblad Szabad Nep maakte verborgen aanvallen op Rakosi; de Petofi-kring, een diskussieklub van kommunistische jongeren, spuwde kritiek op de leiding en liet Julia Rajk, de vrouw van een kommunistisch leider die vermoord was door het regime, toe een pleidooi voor posthume rechtvaardigheid voor haar man te verspreiden.
Zelfs de staatsgeleide Auteursassociatie protesteerde. Op haar kongres in juni '56 weigerde ze de "aanbevolen lijst" voor haar nieuw bestuur te aanvaarden en organiseerde ze een echte verkiezing. Dit plaatste Rakosi, die zich op dat moment in Moskou bevond, in een moeilijke positie. Toen hij terugkwam naar Boedapest vroegen de Sowjet-leiders Mikoyan en Suslov, die hem tot daar haden vergezeld, hem om de situatie te bespreken. Nadat hij hen zijn plan voor de zuivering van "rechtse afvalligen" had voorgesteld, vertelden ze hem koudweg dat hij niet langer premier van Hongarije was. Mikoyan vertelde hem dat een lange vakantie in de Krim hem goed zou doen en dat Erno Gero nu premier was.
De verwijdering van Rakosi maakte echter geen einde aan de krisis. Gero's aanstelling werd door de kritici van het regime terecht gezien als de vervanging van de ene stalinistische burokraat door de andere. Szabad Nep deed het verassend rebelse voorstel om Nagy terug aan te stellen. De ceremoniële herbegrafenis van Leslo Rajk, slachtoffer van een zuivering, werd door de studenten omgevormd tot een betoging tegen de regering. 300 studenten marcheerden naar het monument voor Graaf Batthany, die in 1849 geëxekuteerd werd door de Oostenrijkers. De mars was een openlijke aanval tegen "buitenlandse bezetters", m.a.w. het Russische leger.
De aandacht van het land ging echter volledig uit naar de gebeurtenissen in Polen. Op 19 oktober werd het Poolse politburo verrast door de plotse aankomst van een delegatie van de Sowjet-Unie: Kroetsjow, Bulganin, Molotov en Kaganovich. Ze vertelden de Polen dat de aanstelling van Gomulka niet doorging, alsook hun plan om de door de Sowjet aangeduide minister van defensie Marshal Rokossovsky te verwijderen. De Polen vertelden de Russen hen met rust te laten en naar huis te gaan, wat ze - verrassend genoeg - ook deden.
De Russische nederlaag in Polen brachten de ontwikkelingen in Hongarije tot een kookpunt. Als de Polen zich - schijnbaar - konden losbreken uit de voogdij van Rusland, waarom dan Hongarije niet? Massa-meetings in de polytechnische school in Boedapest en aan de Auteursassociatie op 22 oktober stelden voor de volgende dag een massa-betoging te houden. In Szeged, de tweede stad in Hongarije, kondigden studenten de oprichting van een nieuwe onafhankelijke studentenorganisatie aan. Studentengroepen in het hele land formuleerden eisenprogramma's, die alle eisen als "een onafhankelijk socialistisch Hongarije", de terugkeer van Imre Nagy en een nieuwe ekonomische politiek en partijleiding inhielden.
23 Oktober was de eerste dag van de revolutie. Tienduizenden mensen, waaronder een enorme delegatie van de kommunistische jongerenorganisatie DISZ, betoogden door de straten van Boedapest. Peter Veres, voorzitter van de Auteursassociatie, riep op die voor een "onafhankelijke nationale politiek gebaseerd op de principes van het socialisme" en het betrekken van de arbeiders bij het beheer van de fabrieken. Enkele duizenden trokken naar het stadspark waar ze het standbeeld van Stalin neerhaalden.
In de vroege avond sprak de stalinistische leider Gero tijdens een radio-uitzending, waarin hij de betoging in harde termen verwierp. Daarop trok een deel van de betogers naar het radiostation in de Sandor-straat om een einde te eisen aan de lasterlijke uitzending. Een delegatie van 16 mensen werd toegelaten om hun grieven duidelijk te maken. Toen de delegatie niet terugkwam, werd het duidelijk dat ze gevangen genomen waren door de AVO. Een Hongaarse tank probeerde zich een ingang in het radiostation te forceren, waar ze met geweervuur gekonfronteerd werd dat tientallen mensen in de menigte doodde.
Terwijl gevechten met de AVO in de hele stad begonnen, overvielen arbeiders van de wapenfabriek in de industriële wijk Csepel hun eigen opslagplaatsen en verdeelden ze wapens en munitie onder de menigte. Tegen 1 uur 's nachts bevonden zich honderdduizenden mensen op straat.
Gero nam toen 2 noodlottige beslissingen: hij vroeg een interventie door het Sowjet-leger en hij droeg het premierschap over aan Nagy, terwijl hij de post van eerste partijsekretaris voor zichzelf behield. Hij hoopte dat door Nagy de formele premierzetel te geven, hij de opstandelingen kon kalmeren. De gebeurtenissen waren echter al te ver gevorderd. De volgende morgen vochten de arbeiders en vooral de jongeren tegen de Russische tanks. Op 2 dagen tijd namen de belangrijkste centra van de Hongaarse arbeidersklasse - Csepel, Jupest, Dunapentele en Miskolc - het voorfront in de revolutie. In de stad Gyor, dicht bij de Oostenrijkse grens, nam een komitee van de opstandelingen de running van de stad over en riepen de oprichting van hun eigen "nationaal revolutionair komitee" uit. In Miskolc werd de leiding in handen genomen door de fabriekskomitees.
In het kader van demokratie binnen een socialistische raamwerk werd ook de eis gesteld tot het einde aan het politiek monopolie van de KP en voor vrije verkiezingen. Terwijl het nieuws van de revolutie zich wereldwijd verspreidde, deden de kommunistische partijen alle moeite om de revolutie te laten doorgaan als een "kontrarevolutionaire opstand, geleid door fascisten en CIA-agenten". Joernalisten ter plaatse wisten dat dit een leugen was. Peter Fryer, korrespondent van het Britse KP-blad de Daily Worker, zond verslagen op die de echte natuur van de revolte beschreven. Zijn verslagen werden niet gepubliceerd.
De gevechten duurden tot het einde van oktober. Op militair vlak had de revolutie gewonnen. De jongeren van Boedapest en andere steden leerden al snel hoe ze tanks onschadelijk konden maken met Molotov-cocktails. Het Hongaarse leger vervoegde spontaan de opstandelingen tegen de Sowjet-troepen. Veel Russische soldaten verbroederden met de rebellen.
In Boedapest draaide de strijd rond 2 grote gevechten. Op het Szena-plein hielden jonge arbeiders en studenten onder leiding van een 59 jaar oude buschauffeur Janos Szabo Russische tanks tegen met barrikades en molotov-cocktails. Het andere symbolische gevecht vond plaats bij de Killian-barakken, waar een kommunistische veteraan, de tankofficier Pal Maleter, Hongaarse legereenheden leidde tegen een Russische bezetting.
De volgende dag kregen de Hongaarse stalinistische leiders opnieuw bezoek van de Sowjet-leiding. Mikoyan en de Russische partij-ideoloog Mikhail Suslov beschreven de akties van Gero als waanzinning, vooral het inroepen van de Russische troepen. Ze verwijderden Gero als partijsekretaris en vervingen hem door Janos Kadar, die het slachtoffer was geweest van stalinistische zuiveringen in de late jaren '40. Een nieuwe leiding was gekreëerd. Imre Nagy en Kadar riepen op tot een einde aan de opstand en beloofden hervormingen eens de gevechten stopten. Rond 30 oktober begonnen de gevechten op een einde te lopen: de Russische tankaanval was verslagen was en de Russische troepen trokken zich terug.
Na een week van gevechten was de trend van de gebeurtenissen duidelijk geworden. Terwijl de beweging grotendeels was opgestart door de studenten en de intellektuelen, stormde de arbeiderklasse in de open dam eens de beweging serieuze dimensies begon aan te nemen. Terwijl de eisen van de beweging grotendeels in termen van nationale onafhankelijkheid en demokratie binnen een socialistisch systeem waren gesteld, kwamen enkele door de stalinisten onderdrukte partijen terug op het toneel, o.a. de Sociaal-Demokratische Partij, de Nationale Boerenpartij en de Kleinhandelaarspartij. Hieronder bevonden zich ook enkele kleine groepen op die extreem-nationalistische en semi-fascistische ideeën verdedigden.
Er waren ongetwijfeld krachten terug te vinden die voor een terugkeer naar het kapitalisme stonden. Gezien het karakter van de stalinistische regime, zou het uitzonderlijk zijn geweest indien ze er niet zouden zijn geweest. Dit werd door de stalinisten op internationaal vlak gebruikt om de kontra-revolutionaire natuur van de opstand te "bewijzen". Het bewijst echter helemaal niets. Het toonde enkel aan, zoals Trotsky had voorspeld, dat er in een politieke revolutie tegen de stalinistische burokratie altijd het gevaar zou schuilen van de opkomst van de kontra-revolutie, dat er altijd een strijd zou zijn tussen de krachten van de revolutie en de reaktie. In ieder geval was er in Hongarije geen enkel bewijs voorhanden dat de reaktionaire krachten de gevoelens van de opstandige massa's vertegenwoordigden.
Terwijl de Russische tanks terugtrokken werd Nagy - willen of niet - de leider van het opstandige land. Nagy had gevochten voor zijn Nieuwe Koers binnen het kader van het stalinistische één-partijsysteem. Nooit had hij echter het hele systeem in vraag gesteld. Nu stond hij voor de keuze om de beweging door te zetten of om ze te stoppen.
Na onderhandelingen met de militaire Sowjet-top kondigde Nagy de oprichting van een nieuwe regering aan met Pal Maleter als minister van defensie. Op 30 oktober kondigde hij het einde van het één-partijsysteem aan. Op 2 november trok Hongarije zich terug uit het Warchau-pakt en riep Nagy de VN op om de Hongaarse "neutraliteit" te beschermen. Toen de Sowjet-tanks Hongarije opnieuw binnenrolden, deden de westerse machten uiteraard niets.
Er is veel spekulatie over de vraag of de nieuwe Sowjet-aanval veroorzaakt was door deze maatregelen of dat de aanval hoedanook onvermijdelijk was. De waarheid is dat de Sowjet-leiding geen suksesvolle opstand van de arbeiders in Oost-Europa kon aanvaarden uit angst voor de gevolgen in de regio en in de USSR zelf.
Terwijl Nagy zijn noodlottige maatregelen trof, kondigde Kadar de ontbinding van de KP aan en de oprichting van een nieuwe partij, de Hongaarse Socialistische Arbeiderspartij, met hemzelf, Nagy en de internationaal bekende theoreticus en literaire kritikus Georg Lukacs in het voorbereidend komitee.
De volgende dag echter, op 2 november, verdween Kadar op mysterieuze wijze. Toen werd ook duidelijk dat een nieuwe enorme troepenmacht in Hongarije was binnengetrokken en alle steden en luchthavens begon te omsingelen. Op 3 november hielden Nagy en zijn regeringsleden zich schuil in de Joegoslavische ambassade. Toen de Sowjet-aanval op 4 november begon, kwam Kadar terug boven water en kondigde hij de oprichting van een nieuwe "Regering van de revolutionaire arbeiders en boeren" aan, die de steun van Moskou genoot.
Terwijl het verzet tegen de overweldigende Russische aanval in het centrum van Boedapest bitter was, vonden de hevigste gevechten plaats in de arbeidersdistrikten. De arbeidersraad van de staalstad Dunapentele leidde dagenlang een wanhopig verzet rond de staalfabriek. Rood "Csepel" hield de strijd vol tot 11 november.
In de eerste dagen van de revolutie na 23 oktober was de eerste bekommernis van de arbeiders militair: de noodzaak om de Russische tanks te verslaan. Slechts na de tweede Russische aanval op 4 november besteedden de arbeiders op brede schaal aandacht aan het vormen van hun eigen politieke organisaties: de arbeidersraden. De arbeiders grepen naar het stakingswapen en de kreatie van arbiedersraden om de nieuwe fase van de strijd te koördineren. Tegen 12 november waren in de verschillende distrikten van Boedapest en in tenminste een tiental andere arbeiderssteden raden opgezet. Een centrale raad van Boedapest kwam de eerste maal samen op 14 november. Tegen die tijd had het verzet van de arbeiders bijna de proporties van een algemene staking aangenomen.
De Russische leiding en Kadar beloofden Joegoslavië en de VN dat Nagy asiel kon verkrijgen in Roemenië. 300 meter voorbij de Joegoslavische ambassade werd de bus echter tegengehouden door de GPU en Nagy en zijn metgezellen werden naar de USSR gebracht.
Tegen midden november waren de arbeidersraden de erkende stem van de Hongaarse arbeiders geworden. Ze onderhandelden rechtstreeks met het Russische leger en Kadar. Na een aantal verzoeningspogingen beslisten Kadar en de Russische burokratie hen te onderdrukken, gezien de staking voortduurde en de arbeidersraden te machtig begonnen te worden. Op 21 november verhinderden Russische tanks een nationale vergaderig van de arbeidersraden. Tegen midden december werden de leiders van de arbeidersraden gearresteerd en opgesloten. Het is een van de tragedies uit de Hongaarse geschiedenis dat de organisaties van arbeidersmacht slechts ontstonden nadat de revolutie militair onderdrukt was.
De nasleep van de revolutie kan terecht een tragedie genoemd worden. Tienduizenden Hongaren vluchtten over de Oostenrijkse grens. Zowat 20.000 mensen, vooral jongeren, werden gedeporteerd naar gevangeniskampen in Rusland. Na meer dan een jaar stilte werden Nagy en Maleter schuldig bevonden aan kontrarevolutionaire misdaden. Ze werden opgehangen.
Het effekt op de kommunistische partijen in het weten was dramatisch. Tienduizenden stapten uit de partij in Frankrijk en Italië. In Groot-Brittanië stapten 6000 leden eruit, zo'n 25% van het lidmaatschap. De gezamenlijke impakt van de Suez-krisis en de Hongaarse revolutie gaf een enorme stimulans aan een nieuw soort linkse beweging die zicht verzette tegen zowel de sociaal-demokratie als tegen het stalinisme. De ideeën van Trotksky waren, en zijn nog steeds, dé plaats om te zoeken naar een theoretische uitleg voor de natuur van de totalitaire regimes in Rusland en het oostblok.